Rəsul Rza. Qızılgül olmayaydı…

Rəsul Rza 1910-cu il may ayının 19-da Göyçayda anadan olmuşdur. 1927-1937 illərdə Zaqafqaziya Kommunist Universitetində, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda, Moskva Millətlər İnstitutunda və Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda oxumuşdur.

Rəsul Rza Azərbaycan Yazıçıları İttifaqının sədri (1939), Azərbaycan Kinematoqrafiya naziri (1945-48), Azərbaycan Ensiklopediyasının baş redaktoru (1966-75), Asiya və Afrika Ölkələri ilə Respublika Həmrəylik Komitəsinin sədri (1960-81), Xəbərlər Mətbuat Agentliyi Respublika İdarə Heyətinin sədri (1966-75), SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin üzvü (1964 ildən), olmuşdur.

1981-ci ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir. Məzarı Fəxri Xiyabandadır.

Rəsul Rzanın "Bu gün” adlı ilk şeri 1927-ci ildə "Qığılcım” almanaxında (Tiflis) dərc olunmuşdur. İlk şerlərindən Rəsul Rza müasirlik ruhu ilə seçilən lirik şair kimi diqqəti cəlb etmişdir.

Böyük Vətən müharibəsi illərində hərbi müxbir olan Rəsul Rza, xalqın qəhrəmanlıq mübarizəsini, qələbəyə inamını, humanizmini əks etdirən əsərlər yaratdı ("Vətən” (1942), "İntiqam! İntiqam…” (1943) şer kitabları, "Ölməz qəhrəmanlar” (1942), "Qəzəb və məhəbbət” (1943) hekayə və oçerk topluları, "Vəfa” (1943) pyesi və s).

60-cı illərdə Rəsul Rza, yaradıcılığının mövzu dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə yeniləşdi, poeziyasında intellektual mənbə, analitik bədii idrak, müasir həyat hadisələrinə fəlsəfi yanaşma meylləri gücləndi ("Şerlər” (1959), "Pəncərəmə düşən işıq” (1962), "Duyğular, düşüncələr” (1964), "Dözüm” (1965) şer kitabları). "Qızıl gül olmayaydı” (1958-61), "Bir gün də insan ömrüdür”, "Xalq həkimi” (1961) poemalarında insanpərvərlik ideyaları əks olunmuşdur. "Rənglər” (1962) silsiləsində 20-ci əsr insanının mənəvi aləmi rənglərin doğurduğu assosiasiyalar vasitəsi ilə açılır. Müasirlik Rəsul Rzanın 70-ci illər yaradıcılığının da ("Dünən, bu gün, sabah” (1973), "Güneylər, quzeylər” (1977), "Üzü küləyə” (1979) kitabları) əsas mövzusudur.

QIZILGÜL OLMAYAYDI

Gecə qapım döyüldü.

Görəsən, kimdir gələn! 

- Kimsən? 

- Mən! 

Açdım qapını. 

Baxdım. 

Baxdım. 

Yox, tanımadım. 

Vahimədən qorxan körpə kimi

çəkildim addım-addım

Bəlkə də işıq azdı. 

İllərin o tayından 

gələn yorğun yolçunu

belə adi işıqda

tanımaq da olmazdı. 

Başını qaldıranda, 

gözlərim bircə anlıq

gözlərinə sataşdı. 

Elə bil, kimsə birdən

köhnə, tanış kitabın

səhifəsini açdı. 

Yenə qapandı kitab, 

İndi qoçaqsan, buyur, 

min bir varaq içindən

o bir səhifəni tap! 

- Salam! 

- Salam, buyurun! 

Əynində nimdaş palto, 

başında bir nimdaş şal, 

nə ipəkdi, nə də yun. 

Saçları ağ -

illərlə bağlı qalıb, 

şəfəqini itirmiş

adicə gümüş kimi. 

Gözlər - cüt qara ulduz; 

quyuya düşmüş kimi. 

Məlumdur ki, ağ saçlar

insanları ayıran

əlamət, nişan deyil. 

Nə ipək, nə yun olan

qara bir şal, həmçinin. 

Dalğaların köpüyü, 

gecələrin örtüyü

bir əlamət olarmı

yollarında gəmiçinin?! 

- İzin verin, mən asım. 

- Yox, yox! 

Özüm asaram. 

Özü asdı paltonu. 

Sonra da aram-aram

otağa göz gəzdirdi. 

Birdən üzümə baxdı. 

Dodaqları titrədi. 

Elə bil, 

oyuncağı qırılmış

uşaq kimi

hıçqırıb

için-için, 

indi ağlayacaqdı. 

Bir az keçdi, toxtadı. 

Xəfif, kövrək təbəssüm

qondu dodaqlarına. 

Bu zaman xatiratın

dolaşıq yollarında

bir fanar yandı-söndü. 

Bir anlığa nə isə, 

bu aydınlıq içindən

mənə tanış göründü

mənə əziz göründü. 

Mümkündürmü bir ağır

qəbir daşı altından

insanı qaldıralar, 

bu günə gətirələr? 

Uzaq Nisyan çayının

soyuq dalğalarından

çıxdı, 

gəldi, 

dayandı

qarşımda xatirələr. 

İllər qanrıldı geri. 

Xatirələr illərin

ardından aşdı gəldi. 

Yaddaşımın yolunu

gəzib dolaşdı gəldi…

… Qara saçlar, 

həzin, qəmli baxışlar, 

bir də…

o saçların kölgəsində titrəyən

səni oxşayan, 

sənə sevgi dastanı deyən əllər. 

Onun əlləri. 

Bir uşaq kimi kövrək

o bədbəxtin əlləri…

- Tanıdınızmı? - dedin. 

- Tanıdım…

Bu, sən idin! 

Onun, onun Dilbəri…

Baxdım sənə, 

bilmirəm, bir saat, 

ya da bir an. 

Həyəcanla, 

heyran-heyran. 

Elə bil ki, 

bu qarşımda canlanan

insan deyil, surətdi. 

Çəkilmiş bir surətdi

qara bir dairədə. 

Səsimizi eşitdi

tez gəldi şairə də. 

Görəndə səni, birdən

yerində dondu qaldı. 

Sonra da qollarını

sınıq bir budaq kimi

sənin boynuna saldı. 

Üzünü tutdu yana. 

Bütün vücudu əsdi. 

Sən də qoşuldun ona. 

Elə bil göz yaşları

sözün yolunu kəsdi. 

Töküldü damla-damla…

Dərd nələr, nələr etmir

adamla!... 

handan-hana

elə bil

nitqi özünə gəldi. 

Xeyli baxdı gözünə. 

- Xoş gördük, Dilbər! - dedi. 

Axı o da, 

o sərt boranda, qarda, 

yollarına əbədi

hicran kölgəsi düşmüş

o kədərli, qorxulu, 

ümidli uzaqlarda

bizimlə həmsevincdi, 

həmkədər, 

həmsöhbətdi…

- Gəl, əzizim, - dedi, - gəl! 

Ömrün vəfası budur! 

Gəl! Otur! 

Çökdü aralığa

dərin bir sükut. 

Aciz bir düşmən kimi

mərhəmətsiz, amansız

bir sükut. 

Nəhayətsiz, zamansız

bir sükut. 

Ax!.. 

Bu sükutun dili yansın! 

Yandırır bir köz kimi. 

Yandırır

bir nadan ağzından çıxan

söz kimi! 

Əlimi oda tutub mən

saxlaya bilərəm

bir neçə an. 

Çəkmərəm əlimi qızmar alovdan. 

Dişlərimi qıcayaram. 

Nə qədər göynəsə yaram, 

nə qədər bərk ağrısa, yenə

bir-iki saniyə

qısıb nəfəsimi, 

çıxarmaram səsimi. 

Lakin belə sükuta

nə tabım var, 

nə tavanım, 

nə qərarım! 

Elə bil ki, dil-dil ötür

hər hüceyrəmdə

göz-göz açılmış yaralarım. 

Bir söz de! 

Heç olmasa

məni məzəmmət elə! 

Danla! 

Qurtar nigaranlıqdan. 

Mərhəmət elə. 

Gözlərində nifrət görüm. 

Sözlərində hiddət görüm. 

Dayanma belə məlul, 

ümidsiz yollara

göz dikən kimi. 

Qəzəbini yığ, yumrula, 

bük ən acı, ən amansız sözlərə, 

At üstümə

bir daş kimi, 

Sanc bağrıma, 

tikan kimi! 

Bir şillə kimi vur! 

At üstümə qom-qom, 

dəstə-dəstə. 

Ancaq bu sükutu, kəs! 

Bir az keçdi, toxtadı. 

Xəfif, kövrək təbəssüm

qondu dodaqlarına. 

Bu zaman xatiratın

dolaşıq yollarında

bir fanar yandı-söndü. 

Bir anlığa nə isə, 

bu aydınlıq içindən

mənə tanış göründü

mənə əziz göründü. 

Mümkündürmü bir ağır

qəbir daşı altından

insanı qaldıralar, 

bu günə gətirələr? 

Uzaq Nisyan çayının

soyuq dalğalarından

çıxdı, 

gəldi, 

dayandı

qarşımda xatirələr. 

İllər qanrıldı geri. 

Xatirələr illərin

ardından aşdı gəldi. 

Yaddaşımın yolunu

gəzib dolaşdı gəldi…

… Qara saçlar, 

həzin, qəmli baxışlar, 

bir də…

o saçların kölgəsində titrəyən

səni oxşayan, 

sənə sevgi dastanı deyən əllər. 

Onun əlləri. 

Bir uşaq kimi kövrək

o bədbəxtin əlləri…

De!.. 

Susur otaq -

Susur hava. 

Susur divar, 

Susur tavan. 

Susursan sən də!.. 

Dərdini mən bilirəm, 

dilinlə deməsən də. 

İztirabı təbəssümünə büküb, 

bu uzun illər boyu

sən də gözləmisən…

Bəlkə qorxursan, sözlər

dilini kül eləyər, 

bütün olub-keçəni

xatırlasan, söyləsən…

Bircə kəlmə xəbər al! 

Bircə din! 

Yoxsa nadir hədiyyən

bu yanıqlı sükutdur? 

Budur qəmli yollardan

keçirib gətirdiyin? 

Yoxsa da dönə-dönə

göy-qara qançır olmuş

o dodaqlarınla sən

illərin ağrısını, 

bu daş kimi sükutun

dalında gizlətmisən?! 

Göz yaşına

həsrət qalandan bəri

o gileyli gözlərin, 

fəryad alovlarında

yanıb külə dönmüşdür

arzuların, 

ümidlərin, 

sözlərin!.. 

Nə olar

bircə sorsan?.. 

Yox. 

Susursan…

Onda mənə qulaq as! 

Qınama, gəl, söhbətim

dağınıq… olsa bir az. 

Bakıya yeni gəlmişdim. 

Yenicə işə düzəlmişdim. 

Başımda kənd havası, 

bir də hər riyadan uzaq

gənclik sevdası. 

Həm sadəlövh idim, 

həm yekəxana. 

Şübhə ilə baxırdım

hər qısa tuman qıza, 

saçı uzun oğlana. 

Biz onunla tanış olduq

bir yaz səhəri

"Gənc işçi"də. 

Tez məhrəm oldu

biri-birinə

könlümüzün gözü də, 

qəlbimizin içi də. 

Mən təshih edirdim, -

rəngim təlx olar, deyə, 

aylarla çay içməyən, 

kor əlifi beydən seçməyən, 

dəymədüşər makinəçi xanımın

korladığı varaqları. 

Çöldə mülayim günəş, 

ağaclara çiçək-çiçək, 

yarpaq-yarpaq

paylayırdı baharı. 

Masamın yanına gəldi, 

Əlini uzatdı: 

- Mikayıl Müşfiq. 

Sonra əlavə etdi: 

- Qoçaqsan

qafiyə tapsan! 

Dedim: - Ağır olar bu yük! 

- Afərin, afərin! - deyə, 

uğundu getdi

bu qəribə, gözlənilməz qafiyəyə. 

Sonra yoldaşlarına qoşuldu getdi. 

Dostluğumuz

belə başladı. 

Sonra da illər boyu

bu dostluğu

şerin səsi, 

şerin nəfəsi, 

şerin duzu bərkitdi. 

Ayrılmadıq

bahar oldu, qış oldu, 

gün oldu, yağış oldu. 

O gün, 

tanış olanda biz, 

orda

bir taleyi kür

şair də vardı. 

Tez qızar, tez soyuyardı. 

İndi yoxdur o da. 

Fırtınalı illər onu

yaralı ov kimi

qabağına qatdı. 

Ömrünü parça-parça, 

tikə-tikə qopartdı. 

Vətən xaini dedilər adına. 

Min bir ləkə yaxdılar

özünə, 

əcdadına. 

O, cavan ömrünü

qurban verdi

Vətən yolunda; 

güllü bir bahar axşamı. 

Kaş onun tək

Vətənə

sadiq olaydı hamı! 

Onu uddu cəbhədə

odlar-alovlar. 

Bəli, həyatın belə

qəmli hekayəti var. 

Dostlar, tanışlar az deyildi. 

Yaxşısı da vardı, 

pisi də. 

Ağır olur yaxşı dostun

ayrılığı da, itkisi də. 

Dostlarımızdan biri də

məzəli bir oğlandı. 

İddiasız-ədasız. 

Üzü güləş, 

qəlbi təmiz.